Gelibolu, Çanakkale İlçesi

Gelibolu: 

Gelibolu, Marmara Bölgesi'nin batısında, Çanakkale Boğazı'nın kuzeyinde, Avrupa yakasında, Gelibolu Yarımadası üzerinde kurulmuştur. 

Gelibolu Yarımadası, Tarihi Milli Parkı, Gallipoli'de bilinen Gelibolu'da hayatlarını kaybeden 500,000 asker anısına kurulmuştur. Parkta abideler, eserler ve mezarlıklara ilaveten Tuz Gölü ve doğal güzelliği ile Arıburnu Kayalıkları yer alır. Yeşil tepelerdeki güzellikler, kumsallar ve mavi sular bu tarihi savaşta cesurca çarpışan askerlere şeref dolu bir dinlenme ortamı sağlamaktadır.

Gelibolu, Türkiye'nin Çanakkale ilinin, Gelibolu ilçesinin merkezi olan yerleşim. Avrupa yakasındaki Doğu Trakya'da, kendi adını taşıyan yarımadanın güney kıyısında, Marmara Bölgesi'nin Çanakkale Boğazı'nın Avrupa tarafında, karşı kıyı Lapseki'den 3 km uzaklıkta kuruludur.

Tarihçe

Trakya Chersonesos Haritası

Adı, Yunancada "Güzel Şehir" anlamına gelen Kallipolis'ten gelir. Makedon şehri Kallipolis, MÖ 5. yüzyılda kuruldu. Bir deniz üssü olarak Kallipolis'in zengin bir tarihi vardır.

Ancak ilçe geçmişinin Troya kenti kadar eski olduğu varsayılmaktadır. Yörenin eski adı "Crithote"dir. 

Antik Çağ'da Keltler tarafından iskân edildiği için Eski Yunanca'da "Galliopolis" olarak adlandırılmıştır: 

Galli (Kelt) + polis (şehir) = Keltler'in şehri. 

Bu isim, Türkçeye de Gelibolu olarak geçmiştir.

Günümüzde Fransa, Belçika, İsviçre ve Ren kıyılarını içine alan bölgeyi ele geçirmiş ve Romalılar tarafından bu bölgeye Galya, halkına da Galatlar adı verilmiş.

Galatlar olarak adlandırılan bu savaşçı halk MÖ. 281 yıllarında Trakya Krallığı'nın içinde bulunduğu bocalama döneminde Balkanlar'a, Çanakkale ve boğazlar üzerinden Anadolu'ya geçmişler. MÖ 278 yılında Anadolu'da Sakarya ve Kızılırmak havzasını kapsayan bölgeye de "Galatia" adı verilmiş.

İmparator I. Justinianus Gelibolu'yu güçlendirdi ve hâlâ bugün bile bazı Bizans kalıntılarının görülebildiği, mısır ve şarap önemli askerî depolar kurdu.

1204'teki Latinler tarafından Konstantinopolis'in alınması sonrasında Gelibolu Venedik Cumhuriyeti'nin hâkimiyetine geçti. 1204'ten 1235'e kadar Venedik Cumhuriyeti bölgeyi yönetti. 

1294'te Cenevizliler civardaki bir Venedik kuvvetini yendi.

1306'da Roger de Flor idaresindeki Almogavarlar'dan oluşan bir Katalan Bölüğü Gelibolu'ya yerleşti ve liderlerinin ölümünden sonra neredeyse tüm vatandaşları katletti. 

Venedik ve Bizans İmparatorluğu'nun müttefik birlikleri şehri kuşattı ama tahkimatları dağıttıktan sonra 1307'de geri çekildiler.

Bizans İmparatorluğu bölgeyi 1356'ya kadar yönetti.

Osmanlı çağı

Osmanlı İmparatorluğu'nun Gelibolu'yu fethi

1 ve 2 Mart 1354 gecesi, güçlü bir deprem Gelibolu'yu ve surlarını tahrip edip savunmasını zayıflattı. 1354'teki yıkıcı depreminden bir ay sonra Osmanlılar, Gelibolu'yu kuşatıp fethetti. 

Gelibolu, böylece Osmanlı İmparatorluğu'nun Avrupa'daki ilk kalesi oldu. Sultan I. Bayezid (1389–1403) Gelibolu'da hâlâ görülen bir kale ve kule inşa ettirdi.

1366'da Bizans lehine gerçekleştirilen Savoyard Haçlı Seferi'nde Gelibolu, Bizans tarafından geri alındı ama Eylül 1376'da yeniden kuşatılan Gelibolu'yu Osmanlılar geri aldı. Gelibolu'da yaşayan Yunanlar'ın ise kalıp gündelik hayatlarına devam etmelerine izin verildi.

1416'da Pietro Loredan komutasındaki Venedikliler Gelibolu Muharebesinde Osmanlı güçlerini yendi.

Gelibolu'da Osmanlı yazarlar Ahmed Bican (ö. 1466) ve kardeşi Mehmed Bican'ın (ö. 1451) mezarları da vardır.

19. yüzyılda Gelibolu (Osmanlıca: گلیبولو, Edirne Vilayeti içinde Rumlar, Türkler ve Yahudilerden oluşan yaklaşık otuz bin nüfuslu ilçeydi.

Edirne Vilayet Matbaası Müdürü Şevket Dağdeviren'in yazdığı 1892 tarihli salnameye göre;

• Gelibolu Sancağı'na bağlı olan, Gelibolu'dan başlayarak İstanbul civarında son bulan bu coğrafyaya eskiden “Trasya” adı verilirdi. Sancak olarak 6.457 hanede 25.889 Müslüman, 
• 13.831 hanede 64.029 Gayrimüslim, 
• toplamda 89.918 nüfus vardır. 

Gelibolu kazası, Eceabat ve Evreşe adlı iki resmi, Bolayır ve Tayfur adlı iki fahri nahiye müdürlüğü ve kaza olarak 

• 3608 evde 13691 Müslüman, 
• 4.768 hanede 21.80 Rum, 
• 188 hanede 1.032 Bulgar, 
• 210 hanede 1.756 Yahudi 
• olmak üzere toplamda 38.259 nüfusa sahiptir.

Eski eserlerden, iç limanda onarılan; 

• 1 havuz,
• 1 kule, 
• 12 cami, 
• 4 mescit, 
• 2 medrese, 
• 1 Dar-ül kur'a, 
• 1 lise, 
• 7 ilkokul, 
• 1 kütüphane, 
• 6 kilise, 
• 2 havra, 
• 11 tekke, 

Abdülhamit tarafından genişletilmiş;

• 1 Mevlevîhane, 
• 1 muvakkithane, 
• Saat kulesi, 
• Hükûmet konağı, 
• Adliye, 
• Belediye, 
• Jandarma, 
• Askeri karantina daireleri, 
• Gazino, 
• Gazhane, 
• Reji dairesi, 
• 10 fabrika, 
• 1 otel, 
• 4 han, 
• 7 hamam, 
• 19 yel değirmeni, 
• 1 kiremithane, 
• Hamidiye adında bir asker hastanesi vardır.

Gelibolu kasabasında 22 el tezgahı vardır. 

Bunların 3'ünde yılda 3.000 zira kazmir, 

diğer 19'unda yılda 112.000 zira yelken bezi dokunur.

Kırım Savaşı (1853–1856)

1880'lerde Gelibolu limanı

1854'te Kırım Savaşı sırasında Gelibolu'da İngiliz ve Fransız kuvvetlerinin önemli bir kampı vardı ve Gelibolu limanı batı Akdeniz ile İstanbul arasında bir mola yeriydi.

Mart 1854'te İngiliz ve Fransız mühendisler, yarımadayı olası Rus saldırısına karşı korumak ve Akdeniz yolunun kontrolünü güvenceye almak için 11.5 km boyunda savunma hattı inşa etti.[10]:414

Birinci Balkan Savaşı (1912–1913)

Birinci Balkan Savaşı sırasında, 1913 Bolayır Muharebesi ve Osmanlı ordusunun Gelibolu yakınlarındaki Rum köylerinde savaştığı birkaç küçük çatışma yaşandı".

I. Dünya Savaşı: Gelibolu Harekatı (1914–1918)

Gelibolu çıkarması, Nisan 1915

I. Dünya Savaşı sırasında (1914-1918), Fransız, İngiliz ve müttefik kuvvetler (Avustralyalı, Yeni Zelandalı, Newfoundlandlı, İrlandalı ve Hint) doğu müttefikleri Rusya'yı rahatlatmak için bir deniz yolu güvence altına almaya çalışarak yarımadada ve yakınında Gelibolu Harekatı'nda (1915-1916) savaştılar. Osmanlılar yarımada boyunca savunma tahkimatları kurdular ve işgalci kuvvetleri durdurdular.

1915'in başlarında, İstanbul Boğazı'nı ele geçirerek I. Dünya Savaşı'nda stratejik bir avantaj elde etmeye çalışan İngilizler, Fransız, İngiliz ve Britanya İmparatorluğu kuvvetlerinin yarımadaya saldırmasına izin verdi. İlk Avustralya birlikleri 25 Nisan 1915 sabahının erken saatlerinde Anzak Koyu'na çıktı. Sekiz ay süren şiddetli çatışmaların ardından son Müttefik askerleri 9 Ocak 1916'da geri çekildi.

Savaş sırasında Osmanlı'nın en büyük zaferlerinden biri olan bu sefer, tarihçiler tarafından aşağılayıcı bir Müttefik başarısızlığı olarak kabul edilir. Türkler bunu, uluslarının tarihinde ve ulusal kimliğinde belirleyici bir an olarak görürler ve sekiz yıl sonra, ilk olarak Gelibolu'da komutan olarak öne çıkan Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk yönetiminde Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasına katkıda bulunmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu, Gelibolu Yıldızı'nı 1915'te askerî bir nişan olarak tesis etti ve I. Dünya Savaşı'nın geri kalanında da bunu verdi.

Harekât, Avustralya ve Yeni Zelanda'nın (veya ANZAKların) bağımsız egemenlikler olarak gerçekleştirdiği ilk büyük askerî eylemdi ve Avustralya ve Yeni Zelanda askerî tarihi için bir temel oluşturdu ve gelişmekte olan ulusal kimliklerine katkıda bulundu. Çıkarma tarihi olan 25 Nisan, "Anzak Günü" olarak bilinir. Avustralya ve Yeni Zelanda'da askerî kayıpların ve "geri dönen askerlerin" en önemli anma günü olmaya devam etmektedir.

Müttefikler tarafında, seferin destekçilerinden biri, itibarına zarar veren ve bunun onarılması yıllar süren, İngiliz Amirallik Birinci Lordu Winston Churchill'di.

Müttefiklerin Nisan 1915'teki çıkarmalarından önce, Osmanlı İmparatorluğu, Rum sakinleri Gelibolu ve çevresindeki bölgeden ve Marmara Denizi'ndeki adalardan, iç bölgelere sürdü.

Yunan-Türk Savaşı (1919–1922)

Yunan birlikleri, 1919–22 Yunan-Türk Savaşı sırasında 4 Ağustos 1920'de Gelibolu'yu işgal etti. Bu savaş, Türk Kurtuluş Savaşı'nın bir parçası olarak kabul edildi. 30 Ekim 1918'deki Mondros Mütarekesi'nden sonra Kallipolis adıyla bir Yunan vilayet merkezi oldu. Ancak Yunanistan, Ekim 1922'deki Mudanya Mütarekesi'nden sonra Doğu Trakya'yı terk etmek zorunda kaldı. Gelibolu, 20 Ekim 1922'de kısa süreliğine İngiliz birliklerine devredildi, ancak sonunda 26 Kasım 1922'de Türk yönetimine geri döndü.

1920'de, General Pyotr Vrangel'in Rus Beyaz ordusu'nun yenilgisinden sonra, önemli sayıda göçmen asker ve aileleri Kırım Yarımadası'ndan Gelibolu'ya tahliye edildi. Oradan birçoğu, Yugoslavya gibi Avrupa ülkelerine gitti ve buralara sığındı.

Şimdi Gelibolu yarımadasında birçok mezarlık ve savaş anıtı vardır.

Türkiye Cumhuriyeti

1923-1926 yılları arasında Gelibolu, Gelibolu, Eceabat, Keşan ve Şarköy ilçelerini kapsayan Gelibolu Vilayeti'nin merkezi oldu. Vilayetin dağılmasından sonra Çanakkale ili'nin bir ilçe merkezi oldu.

Yönetim

Eski belediye başkanları

• 1963 Mehmet Nuri Erer Adalet Partisi
• 1968
• 1973 Vedat Namık Uraz Cumhuriyet Halk Partisi
• 1977 Mehmet Nuri Erer Adalet Partisi
• 1984 Muhsin Turhan Mildon Anavatan Partisi
• 1989 Mehmet Rahmi Çakıroğlu Sosyaldemokrat Halkçı Parti
• 1994 Muhsin Turhan Mildon Anavatan Partisi
• 1999 Mehmet Cihat Bingöl
• 2004
• 2009 Münir Mustafa Özacar Cumhuriyet Halk Partisi
• 2014
• 2019
• 2024 Dr. Ali Kamil Soyuak Adalet ve Kalkınma Partisi

Görev yapmış kaymakamlar

1 Tevfik Noyan 1939 - 1940
2 Sabri Barkan 1940 - 1947
3 Ahmet Fevzi Hamurculu 1947 - 1949
4 Fevzi Gökaliler 1949 - 1951
5 Zeki Ocaklı 1951 - 1955
6 Behzat Akkan 1955 - 1956
7 Enver Cezmi Özışık 1956 - 1956
8 Ekrem Berk 1956 - 1958
9 İhsan Atınç 1959 - 1960
10 Semih Sancar 1960 - 1960
11 Refik Polatay 1960 - 1960
12 M. Recai Tosyalı 1960 - 1963
13 Cevdet Basım 1963 - 1964
14 Nurettin Önder 1964 - 1965
15 M. Cezmi Terzioğlu 1965 - 1968
16 Ali Kayacan 1968 - 1968
17 Şerafettin Sarıaslan 1968 - 1970
18 Şükrü Özhan 1970 - 1971
19 Turgut Fırat 1971 - 1973
20 Talat Sungur 1973 - 1978
21 Aykut Ozan 1978 - 1979
22 Tahsin Çiftçioğlu 1979 - 1980
23 Mustafa Gedik 1980 - 1983
24 Özer Aydın Atay 1983 - 1986
25 Sadettin Genç 1986 - 1990
26 İsmail Maden 1990 - 1992
27 Necati Çelebioğlu 1992 - 1996
28 Miktat Alan 1996 - 1999
29 Selim Cebiroğlu 2000 - 2004
30 Adnan Çakıroğlu 2004 - 2009
31 Namık Kemal Nazlı 2009 - 2014
32 Oktay Çağatay 2014 - 2017
33 Hakan Kılınçkaya 2017 - 2021
34 Bekir Abacı 2021 - günümüz

Tarihi yerler ve müzeler

Pîrî Reis Müzesi yapılmış Gelibolu Kalesi

• Gelibolu Savaş Müzesi
• Gelibolu Şehitliği
• Piri Reis Müzesi
• Antika Traktör Müzesi
• Gelibolu Kalesi
• Gelibolu Rus Anıtı
• Gelibolu Fransız Savaş Mezarlığı ve Anıtı
• Gazi Süleyman Paşa Heykeli
• Pîrî Reis Heykeli
• Gelibolu Mevlevihanesi
• Kadı İskele Camii
• Azepler Camii
• Çilehane
• Ahmet-i Bican Efendi Türbesi
• Mehmet-i Bican Efendi Türbesi
• Emir Ali Baba Türbesi
• Şerbetçi Baba Türbesi
• Becce Paşa Türbesi
• Kalafat Mehmet Paşa Türbesi
• Bayraklı Baba Türbesi
• Hallâc-ı Mansûr Türbesi

Önemli kişiler

• Ahmed Bîcan (1398 – y. 1466), yazar
• Pîrî Reis (1465/70 – 1553), amiral, coğrafyacı ve kartograf
• Gelibolulu Mustafa Âlî (1541–1600), Osmanlı tarihçisi, siyasetçi ve yazar
• Sofia Vembo (1910–1978), Yunan şarkıcı ve aktris

Ayrıca bakınız

• Gelibolu Yarımadası Tarihî Millî Parkı
• Çanakkale Savaşları